Ailenin en ünlü üyesi Nazım Hikmet'in ''Bana mutluluğun resmini çizebilir misin Abidin'' dizesiyle akıllara kazınan Ressam Abidin Dino. Tarihteki en ünlü aile büyüğüyse Abidin Dino'nun dedesi Cezair-i Bahr-i Sefid Valisi Abidin Paşa. Türk sanat, fikir ve siyaset hayatına önemli isimler kazandıran Çameryalı Dinozadeleri ve Türk üst sınıfını oluşturan diğer ailelerle akrabalık bağlarını incelemeye çalışacağız bu yazımızda. Dinozade Abidin Paşa'nın babası Ahmet bey, Kavalalı Mehmet Ali Paşa'nın arkadaşıdır. Osmanlı Sarayı tarafından Mehmet Ali Paşa'nın Mısır'da yaptığı gibi bir devlet kurma girişimine heves edebileceği gerekçesiyle Preveze'den Konya'ya sürülen Ahmet bey, burada bir veba salgınında hayatını kaybeder.Osmanlı sarayı Ahmet bey'in oğlu Abidin Paşa'yı genç yaşta önce İstanbul sonra İzmir Borsa Komiserliğine atamış. Yedi sene Ankara Valiliği yaptıktan sonra Cezair-i Bahr-i Sefid Valiliğine(Akdeniz Adaları Valiliği) atanıp Rodos'a yerleşen Abidin Paşa burda hemen bir vali köşkü yaptırıp özlediği ailesini hemen buraya getirmiş.Farsça, Arapça, Fransızca ve Yunanca bilen Abidin Paşa'nın en sevdiği şairler Homeros ve Mevlana'dır.Ankara Valiliği yaptığı dönem Mesnevi şerh etmiş olan Paşa, Rodos'ta da bir vapur seferinde rastladığı bir güzelden söz eden Saadet-i Dünya isminde bir kitapçık kaleme almıştır.
Abidin Paşa'nın Divan-ı Muhasebat Reisliği yapan oğlu Rasih bey, işitme yetisini kaybettiği için memuriyetten ayrılmıştır. Birinci Dünya Savaşı dönemini savaşın başlamasından 2-3 ay önce bir gezi için gittiği İsviçre'de ailesiyle birlikte geçir.(İsviçre'ye gittiklerinde en küçük oğulları Abidin 6 aylıktır).Kayınbiraderi Cevat bey, aşçılar, dadılar ve hizmetçilerle birlikte 14 kişilik bir nüfusları vardır.Savaşta tarafsız kalan İsviçre o dönem sadece Rasih Dino'nun ailesini değil pek çok üst sınıf Türk aileyi ve eğitim için orada bulunan Türk öğrencilerini de ağırlamaktadır.Anadolu ve Rumelide ülke büyüklüğündeki otlaklarının geliriyle rahat bir yaşam süren Dino ailesi 1920'de Fransa'ya geçer.
Abidin Paşa'nın oğlu Rasih ve gelini Saffet Dino'nun Ahmet, Arif, Ali , Leyla, Abidin isimlerini taşıyan 5 çocuğunun en küçükleri olan Abidin, ilk eğitime Fransa'da başlar.Ailenin Türkiye'ye göç etmesinin ardından kaydolduğu Robert Kolej'i matematik dersindeki başarısızlığı yüzünden 2 yıl sonra bırakan Abidin, ağabeyi Arif Dino ve hat ustası komşularının etkisiyle hat ve minyatür sanatlarına yönelir.Kendi deyimiyle ailesindeki herkes zaten resim sanatıyla ilgilidir.Koleje başladığı yıl babası Rasih bey'i kaybeden Abidin Dino, 1930 yılında da annesi Saffet hanım'ın ölümüyle sarsılır.
20 yaşını sürdüğü 1933 yılında Cemal Tollu, Zeki Faik İzer, Elif Naci, Nurullah Cemal ve Heykeltraş Zühtü Müridoğlu ile birlikte ''D gurubu'' ismini verdikleri bir sanat gurubu teşkil ederler.Amaçları ülkede bir plastik sanatlar cereyanı açmak ve düzenli olarak sergiler açarak bu yeni sanatın halkla buluşmasını sağlamaktır.On yılı aşkın bir süre amaçlarına hizmet eden sergiler açar gurup üyeleri.
1934 yılında ''Türkiye'nin kalbi Ankara'' isimli filmini çekmek için Türkiye'yi ziyaret eden Sovyet yönetmen Sergey Yutkeviç'in bu filmini çok beğenen Atatürk, yetiştirilmek üzere onun yanına bir Türk genci verilmesini önerir.Abidin Dino'nun ablası Leyla hanım'ın eşi ve kuzenleri olan Prof. Dr. Suphi Nuri iİeri, akrabası olan Ali Fuat Cebesoy'un aracı olmasını ister.Yutkeviç'in Dino'nun eserlerini beğenmesi sonucu Abidin Dino onunla birlikte önce Moskova ardından Leningrad'ın yolunu tutar.Dekor, reji ve sinema sanatının tüm bileşenleriyle ilgili kendini yetiştiren Dino savaş tamtamlarının çaldığı 1937 yılında Sovyetler Birliğinde yaşayan yabancılara vatandaş olma veya ülkelerine dönme teklifi yapılınca Londra'ya gitmeyi tercih eder.Ardından 1938 yılında Paris'e gitmeye karar veren Dino askerliğini yapmadığı için konsolosluğun pasaportunun süresini uzatmak istememesi sebebiyle aynı yılın sonlarında İstanbul'a döner.Bu dönem Abidin Dino'nun siyasi kimliği önplana çıkmaya başlayacaktır.Türkiye Komünist Partisi üyesidir artık.Edebiyat ve sanat dergilerinde yazıları yayınlanırken diğer taraftan sanatın halktan kopuk olması eleştirisiyle biraraya gelen ressam arkadaşlarıyla Yeniler isimli gurubu oluştururlar.Liman işçilerinin ve balıkçıların resmedildiği sergileri oldukça ses getirir ve gurup Liman gurubu adıyla anılmaya başlanır.Sergide Abidin Dino'nun fazla önplana çıkmasının diğer ressamları rahatsız etmesi Dino'nun bu gurupla işbirliğinin kısa sürmesine yok açacaktır.
İkinci Dünya Savaşının kapıda olduğu günlerdir, Abidin Dino'nun resmi otoritelerin dikkatini çeken anti-faşist söylemleri 7 yıl boyunca İstanbul'dan ayrı kalacağı Sürgün dönemiyle cezalandırılmasına sebep olur.Sürgüne gönderildiği Anadolu'daki ilk durağı Çorum Mecitözüdür, ağabeyi Şair ve Ressam Arif Dino ise Kayseri Develi'ye gönderilir.İki kardeş Ankara'yla temasları sonucu Osmanlı döneminde Adana valiliği yapan dedeleri Abidin Paşa'dan kalan otlakiyelerin bulunduğu Adana'da sürgünde buluşurlar.Burada gazetecilik yaparak hayatını idame ettiren Abidin Dino İstanbul'dan gelen sevdiği kadın Güzin Dikel ile burada evlenir.Adana'da edindikleri çevre dikkat çekmeye başlayınca bir nevi yeni bir sürgün olarak askere alınıp Kayseri'ye gönderilir.Rusya'da yaşarken başlayan ciğerlerindeki rahatsızlığa rağmen askerliğe elverişli kabul edilmişir.Bu arada eşi Güzin hanım'ın da eğitimi için Ankara'ya yerleşmesiyle Askerlik sonrası Ankara günleri başlar Abidin Dino için.Hatırlamak dahi istemediği askerlik günlerinden sonraki 2 yıl boyunca kendi deyimiyle sürekli hastadır.
İkinci Dünya Savaşının bitmesiyle birlikte anti-faşistlere yönelik baskılar bir parça hafiflemiş gibi görünse de Nazım Hikmet'in hapse girmesi Sabahattin Ali'nin öldürülmesi gibi olaylar Abidin Dino'da kendisini endişe duymadan ifade edebileceği bir ülkede yaşama isteği doğurur.Türkiye'den ayrılma planları yapmaya başlayan Dino, bir yıllık bir uğraşının ardından 1951 yılında eşini geride bırakıp İtalya'ya gider. Dokuz ay sonra yine Paris'in yolunu tutar ve burada dostları Dadaizmin kurucusu Tristan Tzara ve ünlü Ressam Picasso'yla buluşur. Paris'e vardığında beş parasız olan Dino, hayatını düzene sokana kadar Picasso'nun teklifiyle onun atölyesinde seramik yapmaya başlar.
'''''Kel adlı piyesim, basılınca toplatıldı. Çorum bölgesindeki köylülerle ilgiliydi!.. Toros Destanı adlı film senaryom işgalci Fransızlara karşı kendiliğinden direnişe geçen Adana köylüsünün, belgelerden derlenmiş öyküsüydü milliyetçilik açısından sakıncalı bulundu. Bir ikinci senaryo denemem Balıkçılar ve Çingene Kızlar, ahlaka aykırı bulundu. Verese adlı oyunum 1950’de aramada gitti, gelmedi. Yasaklar içinde dolandım, durdum. Sağlığım da iyi değildi...
-Türkiye'den, çok yakın bir gelecekte dönmek üzere ayrıldım...........her zamanki gibi... Ayrılık, uzaklık, gurbet, özlem, hasret, ayrılık yine ayrılık... Bunlar nasıl anlatılır ki sözlerle..
Türkiye'den çıkışım yapay bir çıkıştı. Türkiye'den ayrılmam için, ilgimi kesmem gerekirdi. Oysa kafam ve yüreğim Türkiye'de. Burada, Fransa'da yaşadığımı söyleyemem. Burada, Türkiye'yi yaşıyoruz. Avrupa ülkelerinde, iki milyon Türk emekçisinin çoğu da böyle yaşıyor... Türkiye'nin tarihsel bir kaderi belki de: Gariplik... Gariplik zor bir meslek. Birkaç yüzyıldır yaşanan gariplik...''''''
Abidin Dino ömrünün bundan sonraki 40 yılını eşi Güzin hanım'la birlikte Paris'te geçirir.Nadiren Türkiye'ye gelse de Türkiye'deki dostlarıyla bağını hiç koparmaz. Fransa'ya giden Türklere kapılarını açan, bağlantılar kurması için destekleyen Dino, Türkiye'ye bir nevi gayrı resmi kültür elçisi olarak hizmet etmiştir.
Abidin Dino'nun İstanbul'da bir gazetede karikatürist olarak çalışırken tanıştığı, aynı gazetede düzeltmen olarak hayatını kazanan Nazım Hikmet'le bazı arkadaşlarının kardeşlikten öte diye tanımladığı dostluğu ölene kadar sürmüştür.Nazım Hikmet'in resimlerini ilginç bulduğu Dino'ya ilk şiir kitabı Sesini Kaybeden Şehir'i resimlemek ister misin diye sorması ikili arasındaki ortak çalışmaların ilk adımı olur.Nazım Hikmet'in 1961 yılında yazdığı Saman Sarısı isimli şiirindeki dizeler Abidin Dino'yla özdeşleşmiştir.
Küba'dan döndüm bu sabah
Küba meydanında altı milyon kişi akı karası sarısı melezi ışıklı bir
çekirdek dikiyor çekirdeklerin çekirdeğini güle oynaya
sen mutluluğun resmini yapabilir misin Abidin
işin kolayına kaçmadan ama
gül yanaklı bebesini emziren melek yüzlü anneciğin resmini değil
ne de ak örtüde elmaların
ne de akvaryumda su kabarcıklarının arasında dolanan kırmızı balığınkini
sen mutluluğun resmini yapabilir misin Abidin
1961 yazı ortalarında Küba'nın resmini yapabilir misin
çok şükür çok şükür bugünü de gördüm ölsem de gam yemem gayrının
resmini yapabilir misin üstat
yazık yazık Havana'da bu sabah doğmak varmışın resmini yapabilir misin
'''Bir şiirinde 'Mutluluğun resmini yapabilir misin Abidin ? ' diye bir dizesi vardır.. O gün bugün bu soru sökülüp atılması olanaksız bir biçimde bedenime yapışmış gibidir.. Tabii şiirinde bu soruyu sorarken mutluluğun resmini yapamayacağımı biliyordu Nazım.. Bu mutluluk imgesi şiirde de olanaksızdı. Yaşanan günler buna izin vermiyordu''
Abidin Dino'nun ağabeyi Arif Dino'yla birlikte yaşadığı Adana Sürgününde onları yazı ve şiirlerinin yayınlandığı edebiyat dergilerinden tanıyan gençler etraflarına toplanır.O gençlerden biri de 17 yaşındaki Yaşar Kemal'dir.(Bursa cezaevinden çıkan Orhan Kemal de bu guruba katılır.) Adana'dayken Dino kardeşlerin bir nevi rehberliğini üstlenen Yaşar Kemal'i daha sonra Cumhuriyet gazetesine ropörtaj yazarı olarak aldıran kişi de Arif Dino'dur.Yaşar Kemal, Arif Dino'yla 17 , Abidin Dino'yla 50 yıl dostluklarının kesintisiz olarak sürdüğünü söylemiş.Abidin Dino, Yaşar Kemal'in Deniz Küstü, Ağrıdağı Efsanesi ve Ağıtlar isimli kitaplarını resimlemiştir.
Sinema Eğitimi de alan Abidin Dino 1966 Dünya Kupası için çekilen belgesel filmin yönetmenliğini yapar ve bu film en iyi belgesel dalında ödül alır (1) :
Ömrünü Paris'te geçiren bir başka ünlü ressamımız Fikret Mualla ile:
Abidin Dino Rusya'da döndükten sonra ablası Leyla hanım'ın evinde yaşamaya başlar.Bir gün ablasının arkadaşı ve apartman komşusu Ferdiye hanım'ın kızı Güzin kapıyı çalar ve bu tanışmadan sonra ikili bir daha birbirinden kopamaz.Bu birliktelik 1943 yılında ikilinin tanışmasından 4 yıl sonra Dino'nun sürgünde bulunduğu Adana'da evlilikle sonuçlanır ve ikili ölüm ayırana kadar birlikte yaşarlar.
Abidin Dino ve eşi Güzin Dino:
Abidin Dino'nun eşi Güzin Dino, Lastik namıyla maruf Mehmet Said bey'in oğlu olan Osmanlı Bankası Resmi İşler Müdürü Asım Dikel'in kızıdır.Lastik Said bey'in babası Ahmet Kemal Paşa, Osmanlı İmparatorluğunda eğitimin modernleşmesi için yaptığı çalışmalarla tanınıyor. Medreselerin ıslahı ama özellikle kadınların eğitim hayatına katılmasıyla ilgili yaptığı çalışmalar bazı kesimlerin tepkisini çekmesine rağmen Padişah Abdülmecid'den destek görmüştür.Ahmet Kemal Paşa Padişah II. Mahmut döneminde 14 yıl, Sultan Abdülmecid döneminde 22 yıl, Sultan Abdülaziz döneminde 15 yıl, II. Abdülhamid döneminde de 11 yıl olmak üzere 62 yıl boyunca Sefirlik ve Maarif nazırlığı dahil çeşitli pozisyonlarda Osmanlı Devletine hizmet etmiştir.
Ahmet Kemal Paşa'nın oğlu Said bey de padişah II. Abdülhamid'in yabancı gazetelerde çıkan Osmanlı devleti aleyhtarı yazılara cevap verilmesi için sık sık saraya çağırdığı bir isimdir.Ama Bidayet Mahkemesi Başkanıyken 1899'da yazdığı 2 yazı sebebiyle Yemen'e sürgüne gönderilir.Sanaa kalesinde 9 sene süren ağır koşullardaki mahpusluğu 1908 yılında II. Meşrutiyetin ilan edilmesiyle son bulur.Genel afla yurda dönen Said bey burada özel vapurla ve mızıka takımıyla karşılanır.Sedyeyle taşınmasını gerektirecek kadar zayıflamış olan Said bey, kendisini toparladıktan sonra Şura-ı Devlet Tanzimat Dairesi Reisliğine getirilir.1921 yılında 73 yaşındayken vefat eden Lastik Said bey, Süleymaniye Camii haziresine babası ve Pepe Salih Paşa'nın yanına defnedilmiştir.
Ahmet Kemal Paşa
Lastik Said bey
Arap dilinin üstünlüğünü savunan Hacı İbrahim Efendiyle girdiği tartışmada yabancı kelimelerden arındırılmış bir Türkçeyi savunduğu için ilk öztürkçecilerden kabul edilen(ama kendisi ağdalı Türkçeyle yazmaya devam eden) Lastik Said bey'in çok bilinen mısraları:
Arapça isteyen urbana gitsin,
Acemce isteyen İran'a gitsin,
Frengiler Frengistan'a gitsin,
Biz Türküz bize Türki gerekir
Lastik Said bey'in dedesi Pepe Mehmet Paşa (2) :
Pepe Mehmet Paşa'nın oğlu Pepe Salih Paşa, ilk İstanbul Şehreminidir.Salih Paşa'nın torununun torunu olan ünlü menajer Erkan Özerman geçtiğimiz günlerde hayatını kaybetmişti.
Güzin Dino'nun halası Faide hanım, Pepe Mehmed Paşa'nın torunu Mazhar bey'le evlenmiş. Çiftin kızlarından Halide hanım Yesarizade Hattat Mehmet İzzet Efendi'nin gelinidir.Güzin hanım'ın amcası Esad Said Dikel, Prof. Hilmi Ziya Ülken'in kuzeni Süheyla Alaybek'in eşidir.(Süheyla hanım'ın kardeşi Zeki bey, Mehmet Ali Aybar'ın teyzesinin damadıdır). Bu çiftin kızları Gazeteci Bihin Anter'in ilk evliliğinden dünyaya gelen kızı Füsun hanım'ın 10 yıl evli kaldığı, kızının babası Metin Altıok, Sivas katliamında hayatını kaybetmişti:
Füsun Akatlı ve Metin Altıok
Güzin Dino'nun diğer amcası Cemil Said bey 20 yıl ateşemiliter olarak Osmanlı Devletine hizmet etmiştir.1891 yılında gönderildiği ilk görev yeri Saint Petersburg'dan 1899 yılında babası Lastik Said bey'in sürgüne gönderilme kararı alınmasıyla ayrılmak zorunda kalmıştır.Cemil Said bey'in kendi deyimiyle orada görev yapması tehlikeli bulunduğundan hiç beklemediği bir anda rütbesi binbaşılığa terfi ettirilmiş ve Tahran Sefareti Ateşemiliterliğine tayin edilmiş.Lastik Said bey'in sürgüne gönderilmesi sadece Cemil Said bey'i değil Güzin Dino'nun babası Asım bey dahil diğer kardeşlerinin de hep gözetim altında olmasıyla sonuçlanmış.(Dikel kardeşler takma isimlerle okullara kayıt yaptırıp izleri bulununca orayı terkederler, sürekli kovalamacayla geçer hayatları.Asım Dikel gizlice Zonguldak'a geçmiş ve II. Adülhamid'in görevden tahttan indirilmesine kadar orada kalmış).Görev yaptığı son yer olan Paris'teki Ateşemiliterlik görevinin ardından Devlet hizmeti sona eren Cemil Said bey, Cumhuriyetin kurulmasından sonra yazar kimliğiyle tanınmaya başlar.Osmanlının son dönemlerinde ortaya çıkan kadın hareketinin tanınmış bir siması olan eşi Nimet Cemil hanım'ın da yazarları arasında bulunduğu kadın dergilerinde Cemil Said bey'in de yazıları yayınlanmıştır.Piyes ve lugat yazarlığının yanısıra ilk Kuran mütercimlerindne biridir Cemil Said Dikel.
Güzin Dino'nun amcası Cemil Said bey'in oğlu Naim Cemil Dikel, Arabzade Fatma hanım ile evlenmiş.Naim bey'in erken yaşta ölümünün ardından Fatma hanım hayatını Fecri-Ati yazarlarından İzzet Melih Devrim ile birleştirmiş.İzzet Melih Devrim'in ilk eşi ve kızı Remide'nin annesi Seniha Dino, Abidin Dino'nun halasıdır.Naim Cemil Dikel'in kardeşi Bedia hanım'ın damadı Onyıl bey, İpek Çalışlar'ın halasının oğludur.
Abidin Dino'nun ondan 20 yaş büyük ağabeyi şair, ressam ve heykeltraş Arif Dino, ilkokul Diploması dışında diploması olmayan kardeşi Abidin Dino'nun aksine Belçika'da Ziraat, İsviçre'de Siyasi Bilimler eğitimi almıştır.Birinci Dünya Savaşının ardından 1924-28 yılları arasında Atina'da portre ressamı olarak ün kazanan ve bir kaç filmde rol alan Dino, 1930 yılında Paris'te Fransızca şiirlerinden oluşan bir kitap yayınlar.1937'de Nazım Hikmetin yönettiği Güneşe Doğru filminin başrol oyuncularından biridir..Resim çalışmalarının yanısıra Grafik ve Afiş çalışmaları da yapar.İkinci Dünya savaşına yaklaşılan günlerde ülkede Sosyalistlere yönelik baskıların artması sonucu kardeşi Abidin gibi o da sürgüne gönderilir.Kayseri ve Adana'daki mecburi ikameti 1951'de sona erer.1957 yılının mart ayında Kuzguncuk'taki evinde beyin kanaması sonucu hayatını kaybeder Arif Dino.
Abidin Dino'nun ağabeyi Ahmet Dino, ilk evliliğini dayısı Cevat bey'in kızı Nermin hanım'la (Nermin hanım'ın annesinin babası Veysel paşa, Abidin Paşa'nın kardeşidir) ikinci evliliğini halasının kızı Seniha hanım'ın kızı Remide Devrim'le 3. evliliğini de yine Dinozadelerden Emine Peren hanım'la yapar.Nebil Dino'yla ikinci evliliğini yapan Emine Peren hanım'ın bu evlilikten dünyaya gelen kızı Esma Dino, Evrenoszade İzmir Valisi İttihatçı Rahmi bey'in oğlu Alp Arslan'ın eşidir. Mehmet Ali Aybar'ın halası Nimet hanım, Alp Arslan'ın annnesidir.İttihatçı Rahmi bey'in kızkardeşi, Karakaş Cemaatinden İttihat ve Terakki Genel Sekreteri Mithat Şükrü Bleda'nın eşidir.
Abidin Dino'un diğer ağabeyi Ali Dino, Paris'te siyaset bilimi eğitimi almıştır.Kuzeni Sedat Nuri İleri'yle birlikte La barbe(sakal) isminde bir karikatür dergisi çıkartan Ali Dino,yaşamını sürdürdüğü Yunanistan'ın en ünlü karikatüristlerinden biri haline gelmiştir.Çocukluğu Atina'da geçen Ali Dino, 1926 yılında Atina'da kurulan Yunan-Arnavut birliğinin kurucularındandır. 1915 yılında Preveze/Çamlık temsilcisi olarak Yunan Parlementosuna seçilen Ali Dino, daha sonraki siyasi kariyerinde Çamlık Arnavutlarını temsil etmesi için Chameria partisini kurmuş ancak yeterince destek alamayan partinin ömrü kısa sürmüş.1890 yılında Preveze'de doğan Ali Dino 1938 yılında Atina'da hayatını kaybetmiş.
Abidin Paşa'nın oğlu Rasih bey'in ailesine bir virgül koyup kızları Sabire ve Nefise hanımların çocukları, torunları ve hısımlarına bir göz atacağız.Paşa'nın Adana valiliği yaptığı sırada Adana Vali Muavinliği görevini icra eden Mustafa Nuri bey ilerde kızı Nefise hanım'ın eşi olacaktır. Çeşitli illerde valilik yaptıktan sonra Ayan Meclisi azalığına atanan Mustafa Nuri Paşa, Ali Fuat Cebesoy'un babası İsmail Fazıl Paşa'nın kuzenidir.Ali Fuat Cebesoy'un teyzesi Leyla hanım, Nazım Hikmet ve Oktay Rıfat'ın anneanneleridir.Ali Fuat Cebesoy'un diğer teyzesi Hayriye hanım ise Mehmet Ali Aybar'ın babaannesidir.
Mustafa Nuri Paşa'nın kardeşi Giritli (Selim) Sırrı Paşa, Hekimoğlu İsmail Paşa'nın kızı Şaire Leyla Saz hanım'la evlenir.Çiftin oğulları Mimar Vedat Tek, Abidin Paşa'nın kızkardeşi Belkıs hanım'ın kızı Firdevs Dino ile evlenmiş.
Giritli Sırrı Paşa ve Leyla hanım'ın kızları Feride hanım Mehmet Ali Ayni'nin eşidir:
Nefise Dino-Mustafa Nuri İleri çiftinin oğulları Prof. Suphi Nuri İleri dayısı Rasih bey'in kızı yani Abidin Dino'nun ablası Leyla hanım'ın eşidir.İstanbul'da Hukuk, Paris'te Siyasal Bilimler eğitim alan Suphi Nuri İleri, Birinci Dünya Savaşının başlaması üzerine gönüllü olarak askere yazılmış ve ihtiyat zabiti olarak başladığı görevinde Dördüncü Ordu Komutanu Cemal Paşa'nın katipliğini yapmasının yanısıra Alman Subaylara tercümanlık ve yaverlik görevlerinde bulunmuştur.Milli Mücadele için Anadolu'da ihtiyaç duyulan silahları temin etmek için Cami Baykurt'la birlikte İtalya'ya gönderilen İleri, bu görevini başarıyla yerine getirip çok sayıda silahın İzmir'e ulaşmasını sağlar.Daha sonra Atatürk'ün emriyle Cenevre'ye yerleşir ve savaşın başlamasından hemen önce oraya yerleşen dayısının kızı, Abidin Dino'nun ablası Leyla hanım ile evlenir.
Ağabeyi Celal Nuri İleri'nin Malta'ya sürülmesinin ardından onun yayınladığı Ati-ileri gazetesinin başına geçen İleri, aynı zamanda Yarın ismini taşıyan bir dergi çıkartır.Bu arada Türkiye Sosyalist Partisinin de genel sekreterliğini yapar.Kurtuluş Savaşı döneminde Anadolu'daki Mücadelenin İstanbul'daki sesi olan İleri gazetesi, Türk ordusunun zaferinin ardından, ülkeden kaçan ama kanunsuz yollarla geri dönen kişilere kolaylık sağladıklarını iddia ettiği bazı milletvekillerinin afişe edilmesi üzerine suçlanan vekillerden Kılıç Ali bey tarafından basılır.Kılıç Ali'nin tabancısının kabzasıyla zarar verdiği Suphi Nuri 15 günlük bir hastane sürecinden sonra yazı yazmayı bırakır ve kısa süre sonra 1924 yılının Aralık ayında gazeteyi kapatır.Bir süre sonra ortak olduğu 2 gazeteden birinin kapatılması diğerinde ortaklarla anlaşmazlık çıkması üzerine ticarete atılır ve farklı mecralarda yazılarını yayınlamaya devam eder.
Şeyh Said isyanını dolaylı olarak teşvik ettikleri gerekçesiyle Elazığ İstiklal mahkemesinde yargılanan pek çok ünlü gazeteciden biri olan Suphi Nuri İleri, beraat kararın ardından İstanbul'a döner ve hem İstanbul Hukuk Fakültesi hem de Maltepe Askeri Lisesinde eğitim verir.Bunun yanısıra avukatlık ve gazetecilik yapmaya devam etmektedir ama bir yazısı sebebiyle görevden alınır.Yeni bir gazete çıkarma hazırlığındayken 29 kasım 1945 günü Kadıköy vapur iskelesindeki gazinoda otururken felç geçirip hayatını kaybeder.
Leyla Dino- Suphi Nuri İleri çiftinin tek çocukları Rasih Nuri İleri, Türkiye Sosyalist Partisi Genel Sekreterliği de yapmış olan babasının da etkisiyle çocuk denilecek yaştan itibaren kendisini Komunist olarak tanımlamaya başladığını söylemiştir.22 yaşında üye olduğu Türkiye Komünist Partisine ölene kadar bağlılığını sürdüren İleri, yazarlık ve tercümanlık yaparak hayatını kazanmıştır.
Rasih Nuri ve dayısı Abidin Dino
Rasih Nuri İleri'nin eşi Bedia Behlil Sabancılarla birlikte Bossa markasını kuran işadamı Salih Bosna'nın torunudur.Salih Bosna'nın kızı Aysel hanım, Ömer Madra'nın kardeşleri Salih ve Sezai Madra'nın annesidir.(Ömer Madra'nın annesi Maliye nazırı Fuat Ağralı'nın kızıdır.Aysel Bosna'nın eşlerinden Aslan Sadıkoğlu'nun kızı Hatice hanım Galatasaray kulübü başkanlarından Faruk Süren'in eşidir.(Hatice Süren'in annesi Şair Oktay Rıfat'ın amcasının kızıdır.)
Rasih Nuri İleri'nin eşi Bedia hanım'ın kardeşi işadamı Fehmi Behlil tasarımcı Zeynep Fadıllıoğlu'nun babasıdır.Bedia İleri'nin amcasının oğlu Hakan Behlil, Mehmet Ali Aybar'ın kızı Gülü Aybar ile evlenmiş.Bedia hanım'ın diğer amcasınn kızı Zema hanım ise Kızıl Milyarder lakabıyla bilinen Osman Kavala'nın amcasının eşidir.
ÖLÜM Merhum Mehmet ve Ziba Behlil'in oğlu, Zema Kavala, Enis Behlil'in kardeşi, Bedia (Behlil) İleri'nin sevgili ağabeyisi, Suphi, Mehmet, Leyla İleri'nin büyük dayısı, öğretmeni, Mahmure (Durbaş) lleri'nin eniştesi, Esin'in büyük dayısı, Şermin Behlil'in sevgili hayat arkadaşı, tarih öğretmeni CEMAL BEHLİL dün vefat etti. Bugün öğle namazından sonra Zincirlikuyu Aile Mezarlığına defnedilecektir. RASİH NURİ ÎLERİ
VEFAT Giritli Nuri Paşa, Demirtaş Aslan Paşa, Abidin Paşa Dino, Gazi Turhan Celal Paşa, Mostarlı Salih Behlil Bey, Bosnalı Salih Efendi torunlarından, Suphi Nuri İleri, Leyla İleri, Mehmet Ali Behlil, Emine Behlil torunu, Abidin Dino, Arif Dino, Cemil Dino, Sabri Dino, Boris Dino, Esma Aslan, Leyla Karan, Nilgün İlksel, Sedat Nemli, Fehmi Behlil, Beyza Behlil, Dura, Ayral, Neyzi ve Madra ailelerinin yeğeni, Zeynep Fadıllıoğlu, Aslı Ersu, Hakan, Melis, Mehmet Ali Behlil, Ali Haydar ve Semine İleri ile Salih ve Sezai Madra'nın kardeş çocuğu, Bedia İleri ve Rasih Nuri İleri'nin sevgili kızları, Mustafa Suphi, Mehmet Can, Mahmure Durbaş İleri'nin kardeşi, Esin lleri'nin sevgili halası LEYLA İLERİ genç yaşta aramızdan ayrıldı. 13 Şubat 1991 Çarşamba günü ögle namazından sonra Bebek Camisi'nden Rumelihisarı aile son ikametgâhına götürülecektir. AİLESİ
İleri çiftinin oğullarından karikatürist olarak tanınan Sedat Nuri İleri de ünlü Evrenoszade ailesinden, İttihat ve Terakki'nin yöneticilerinden Dr. Rusuhi bey'in baldızı (3) Semine hanım ile evlenmiş. Çiftin oğulları Büyükelçi Ali Refik İleri, Büyükelçi Haydar Aktay'ın damadıdır.Sofya Müftüsünün oğlu olan Büyükelçi Haydar Aktay'ın kızkardeşi Süreyya hanım Büyükelçi Tahir Lütfi Tokay ile evlenmiş.Çiftin kızlarının eşi olan Dinibütün Mustafa Hilmi Paşa'nın oğlu Lütfullah Bütün, Sabahattin Kudret Aksal'ın kayınbiraderidir.Süreyya Tokay ile Lütfullah Bütün'ün kızları yazar Nazlı Eray'dır.
Büyükelçi Ali Refik İleri'nin kayınbiraderinin eşi Zübeyde Hanım, Kapancı Cemaatinden Bezmen ailesin kızıdır.Ali Refik bey'in kuzeni Berrin Soyugenç, Hüsamettin Cindoruk'un kayınpederinin eşidir.(Cindoruk'un kayınvalidesi Meryem hanım, Hasan Polatkan'ın baldızıdır)
Sedat Nuri İleri
Abidin Paşa'nın kızı Nefise hanım'la Giritli Mustafa Nuri Paşa'nın en büyük oğulları Celal Nuri İleri , hukuk eğitimi aldıktan sonra yazarlık ve yayıncılığa ağırlık vermiş, çeşitli dergilerde Fransızca, İngilizce ve Türkçe makaleler yayınlanmıştır. Mütareke yıllarında önce Edebiyatı Umumiye ardından da Ati ve daha sonra İleri isimleriyle yayınlanan gazetelerini çıkarmış bunlara ek olarak İkdam gazetesinde Başyazarlık yapmıştır.Milli Mücadele döneminde Anadolu'daki mücadelenin sesi olma misyonunu ifa eden İleri gazetesinde Atatürk de takma isimlerle yazılar yayınlamıştır.Bu siyasi destek Celal Nuri İleri'nin 1920'de Malta'ya sürülmesine sebep olmuş, İleri gazetesi de kardeşi Suphi Nuri İleri tarafından çıkarılmaya başlanmıştır.1919 yılında Gelibolu temsilcisi olarak Meclis-i Mebusan'a seçilen Celal Nuri İleri, Cumhuriyetin ilk dönemlerinde de Tekirdağ milletvekili olarak görev almıştır.
Abidin Paşa'nın diğer kızlarından Sabire hanım'ın kızı Seniha Dino ilk evliliğini teyzesi Nefise hanım'ın oğlu Celal Nuri ileri ile yapar.Komşuları İzzet Melih Devrim'e aşık olup Celal Nuri bey'i terkeden Seniha hanım, ikinci evliliğini yaptığı İzzet Melih Devrim'i de İsviçre'de tedavi görürken aşık olduğu bir İspanyol Doktor için terkeder.Seniha hanım'ın Celal Nuri İleri ile evliliğinden dünyaya gelen Pervin Samarkent'in kızı Nilgün hanım, Ercüment Karacan'ın ilk eşidir.Nemlizade ailesinden olan ikinci eşinden 2 çocuğu dünyaya gelen Nilgün hanım'ın son eşi Büyükelçi Settar İlksel'dir.
Seniha Dino'yla İzzet Melih Devrim'in kızları Remide Devrim ilk evliliğini Çürüksulu Bahri Paşa'nın oğlu İbrahim bey'le ikinci evliliğini de bir dönemin önemli sanat eleştirmenlerinden yazar Fikret Adil ile yapar.(Babası İzzet Melih'in eşi olan Şakir Paşa'nın kızı Fahrünnisa Zeid'ın D gurubunun ressamları arasında katılmasına da eşi Fikret Adil vesile olmuştur.Fahrünnisa hanım'ın İzzet Melih'le evlişiğinden dünyaya gelen ressam Nejat Devrim de Liman(Yeniler) gurubu ressamları arasındadır).Remide Devrim'in evlilik yaptığı isimlerden biri de Abidin Dino'un ağabeyi Ahmet Dino'dur.
Abidin Paşa'ın torunu Seniha Dino'nun kızı Remide Devrim'in 17 yıllık uzun bir birliktelik yaşadığı Şiar Yalçın, Sultan II. Abdülhamid'in oğlu Şehzade Burhanettin Efendi'nin eski eşi Aliye hanım'la , Sabetaycıların Karakaş mezhebinin lideri konumunda olan Maliye Nazırı Cavit bey'in oğullarıdır.İttihatçı yanlısı Burhaneddin bey, Birinci Dünya Savaşı döneminde oğullarını Viyana'da askeri okula yazdırmak için Avrupa'ya gider.Cenevre'de arkadaşı olan Cavit bey'e aşık olan eşi, eski cariye Aliye hanım, ondan boşanıp Cavit bey'le evlenir.
Abidin Paşa'nın kızı Sabire hanım'ın kızı Feriha hanım, Recaizade Mahmut Ekrem bey'in oğlu muharrir Ercüment Ekrem Talu ile evlenmiş.Çiftin oğulları Muvakkar Ekrem Talu'nun eşi Hasret hanım Mehmet Ali Aybar'ın baldızıdır.Söz yazarı Çiğdem Talu'nun ve Defne Samyeli'nin kızlarının babası Eren Talu'nun babaları olan Erdem bey bu evliliğin ürünüdür.(Gazeteci-yazar Umur Talu, Muvakkar Bey'in ikinci eşi Gülsüm hanım'dan dünyaya gelmiştir)
Abidin Paşa'nın kızı Sabire hanım'ın kızlarından Raziye hanım, Doktor Rıza Abut ile evlenmiş:
Abidin Paşa'nın kızlarından Halide hanım, Derviş Ziya Kırcaali'nin eşidir.Halide hanım'ın torunu Emine Peren hanım, Abidin Dino'nun ağabeyi Ahmet Dino'nun eşlerinden biridir.Emine Peren hanım'ın son eşi Nebil Dino'dan dünyaya gelen kızı Esma hanım, İttihatçı Rahmi bey'in gelinidir.
Abidin Paşa'nın kardeşleri ve çocukları da yaptıkları evliliklerle ünlü ailelerle akraba olmuşlardır. Abidin Paşa'nın yeğeni Zekeriya Dino'nın kızı Kamuran hanım, şair yazar Necdet Rüştü Efe'nin eşidir.Zekeriya Dino'nun diğer damadı Ahmet Vefik Sertel ise Sadrazam Ahmet Vefik Paşa'nın torunudur.
Abidin Paşa'nın kardeşi Abdülvehap Paşa'nın kızı Adile hanım, kuzeni Fuat bey'le evlenmiş. Çiftin kızları, bir dönemin ünlü şarkıcılarından Rüçhan Çamay, Melike Demirağ'ın annesidir. Hüsrev Gerede'nin yeğeni Şanar Yurdatapan ile evlenen Melike Demirağ'ın babası, Nuri Demirağ'ın yeğeni Turgut bey'in, eski Türkiye güzellerinden Afet Tuğbay ile evliğinden dünyaya gelen Nevbahar Demirağ, ünlü işadamı Ali Koç'un eşidir:
Abdülvehap Paşa'nın torunu olan Beşiktaş Kulübünün eski kalecilerinden Sabri Dino, intihar ederek yaşamına son vermişti.Sabri Dino'nun kardeşi Vahap Dino, Ahmet Mavitan'ın amcası avukat Nusret Mavitan'ın bacanağıdır.
Abidin Paşa'nın kardeşi Veysel Paşa, Talat Paşa'nın eşi Hayriye hanım'ın halasının eşidir. Hayriye hanım'ın teyzesi de Veysel Paşa'nın oğlu Çamlık mebusu Şahin Dino'yla evlenmiş. Hayriye hanım'la Talat Paşa'nın evlilik sürecini başlatan olay, Hayriye hanım'ın arkadaşı olan Abidin Paşa'nın torunu Leyla hanım'ın (muhtemelen Abidin Dino'nun ablası) nişan töreninde onu görüp beğenen kadınların Talat Paşa'nın ailesine kendisinden bahsetmesi olmuş.
Hayriye Talat hanım'ın anne tarafından büyükbabasının babası Nureddin bey, Abdüllatif Paşa'nın oğludur. Annesini erken yaşta kaybettiği için annesinin babası Abdüllatif Paşa'nın yanında büyüyen büyük şairimiz Namık Kemal de Hayriye hanım'ın annesiyle kardeş torunudur. Abdüllatif Paşa, Dinozade Abidin Paşa'yla aynı soydan gelir.
Abidin Paşa'yla Veysel Paşa'nın ortak torunları Rezin hanım, yine akrabaları olan Muzaffer bey'le evlenmiş.
Abidin Paşa'nın ailesiyle birlikte Manisa'ya göç eden kuzeni Yusuf Dino Paşa'nın kızı, Çanakkale Savaşının önemli komutanlarından Esat Bülkat Paşa'nın kızkardeşinin oğluyla evlenmiş(4)
(Esat Paşa'nın yeğeni Kazım Taşkent'in teyzesinin kızı Kudret hanım, Prof. Celal Şengör'ün anneannesidir.)
Dinozadelerin akrabalık ilişkilerine burada nokta koyuyoruz. Aynı bölgeden çıkan ünlü ailelerin birbiriyle evlilik yapması Akrabalık Zincirlerinde sık rastladığımız bir durumdur ama Dinozadelerdeki kadar akraba evliliği görmemiştik sanırım.Aile üyelerinden Rasih Nuri ileri bu durumu şöyle açıklamış:
"Anne ve babam kardeş çocuğu. Anne tarafından dört aile var. Dino'lar, Cabbar'lar, Gazi Turhan'lar ve Aslanpaşa'lar; bunlar Çorumlu Demirtaş Umur Bey'e dayanır. Aileiçi evlilikler toprağın bölünmemesi için kuraldır."
Rasih Nuri İleri'nin yakın dostu Hıfzı Topuz ise İstanbul'u anlatırken ''Zaten İstanbul halkı iki bölümdür Abidin Paşa ve Sırrı Paşalarla akraba olanlar ve olmayanlar.Kimden söz edilse Rasih'in akrabası çıkar'' diyerek Dinozadelerin ülkenin en önemli aileleriyle akrabalık ilişkisi olduğuna dikkat çekmiş.
Dinozadeler, Osmanlı'nın son dönemlerinde başlayan Türk modernleşmesinin yapı taşlarından biri olmuştur.Aile üyelerinin Cumhuriyet döneminde sanat, fikir ve siyaset hayatımıza yaptığı katkılar yadsınamaz.Dino ailesinin sadece Türkiye'de değil Osmanlı İmparatorluğundan koparak bağımsızlığını kazanan Arnavutluk'ta da görev alan üyeleri vardır.Abidin Paşa'nın yeğeni ve kızı Sabire hanım'ın damadı olan Şahin Dino,İkinci Meşrutiyet döneminde Osmanlı Meclisi Mebusanında Çamlık mebusu olarak görev yapmasının yanısıra Arnavutluk'un bağımsızlığını kazanmasının ardından 1914-16 yılları arasında Arnavutluk İçişleri Bakanı olarak görev almıştır.Aile üyelerinden, İttihatçı Rahmi bey'in dünürü olan Nebil Dino'nun İkinci Dünya Savaşı döneminde Arnavutluk'ta siyasi oluşumlarda etkisi olduğunu görüyoruz.Abidin Paşa'nın torunu Ali Dino da Yunan Parlementosunda Çamlık mebusu olarak görev yapmıştır.
Çamlık/Chameria Adriyatik denizi kıyısında, Yunanistan-Arnavutluk sınırını kapsayan, adını Çam Arnavutlarından alan bölgeye verilen isimdir.Yanya(İannina) ve Preveze bölgenin en bilinen şehirleridir.1944 yılında soykırıma uğramaları sebebiyle bölgede Arnavutların nüfusu %1'e kadar düşmüştür.Osmanlı İmparatorluğu döneminde Yanya Vilayeti olarak bilinen bölgeye nüfus yerleştirme politikası güdülmemiş, gönderilen askerler yerlilerin kızlarıyla evlenmiştir.(Hem Dinozadelerin hem de Esat Bülkat Paşa'nın atalarının kökeni Çorum şehrine dayanır)
Dipnotlar:
(1) Abidin Dino'nun yönetmenliği yaptığı Goal belgeseli:
(2) Pepe Mehmet Paşa'nın Güzin Dino'nun dedesi Lastik Said bey'in dedesi olduğu iddiasına, Lastik Said bey'in kızıyla Pepemehmet Paşa'nın torunu Mazhar bey'in kızları olan Halide hanım'ın torununun blog sayfasında yer verilmiş.Bu bilgiyi başka kaynaklardan teyit edemediğimizi söylemek zorundayız.
(3) İttihat ve Terakki'nin yöneticilerinden Dr. Rusuhi bey hakkında soyadının Dikmen olduğu dışında bir bilgiye rastlamak zor.Bazı ilanlarda Dr. Rusuhi bey ismine rastlıyoruz, Dr. Rusuhi bey'in oğlu olan ve intihar eden işadamı Rüştü Diktürk'ün de babasının soyadında küçük bir değişiklik yaptığı ihtimali üzerinde durduk.Ama yine de Sedat Nuri İleri'nin bacanağı olan Dr. Rusuhi bey'in Dr. Rusuhi Dikmen olmama ihtimali var.Teyit edemiyoruz bu bilgiyi.
(4) Esat Bülkat Paşa ve kardeşi Vehip Paşaların diğer Yanyalı ailelerle akrabalık ilişkilerini anlatan Filiz Yenişehirlioğlu'nun yazısını burda okuyabilirsiniz:
Kaynakça:
Kısa Hayat Öyküm, Abidin Dino
Erguvaniler, Yalıdakiler, Tayfun Er
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder